Prof. dr. Manu Keirse (1946, België) is een klinisch psycholoog en emeritus hoogleraar aan de faculteit geneeskunde van de Katholieke Universiteit Leuven. Al meer dan 50 jaar wijdt hij zich aan verlies, verdriet en rouw. In 2017 kwam een vernieuwde versie van zijn bestseller uit: ‘Helpen bij verlies en verdriet – Een gids voor het gezin en de hulpverlener’. Hij schrijft op genuanceerde en gedetailleerde wijze over een deel van zijn ervaringen. Hij geeft verschillende perspectieven en doet tal van handreikingen om met verlies, verdriet en gemis om te gaan. En dat gaat niet alleen over de dood, maar ook over een ziekte, een handicap, het verliezen van een baan, de verkoop van een bedrijf, een ontslag, een reorganisatie of een scheiding. 

Toen ik dit fijne boek las, merkte ik weer hoe comfortabel ik me voel bij verlies, hoe het me aantrekt en me vormde. Het brengt me terug bij het verlies van mijn vader in de eerste jaren van mijn leven. En er gaat geen dag voorbij waarbij ik niet (on)bewust het gedrag gebruik wat ik mezelf zo eigen maakte in die eerste jaren na zijn dood. Zien wat de ander nodig heeft, verantwoordelijk, onafhankelijk, sensitief, een positieve en vrolijke levenshouding zijn enkele fijne kwaliteiten die versterkt werden. Maar mijn kwetsbaarheid laten zien, me kunnen overgeven en me laten leiden, zijn elementen die ik echt heb moeten leren en waar ik nog steeds mee worstel.

Je drijft mee op de golven van de rouwzee, de golven van het verdriet. Het verdriet, de pijn is er altijd. Maar het overvalt je bij momenten zo erg dat je niet normaal kunt functioneren. Net wanneer je denkt dat het wel weer lukt, kan het zo weer misgaan.

Waar ik in mijn adolescentie mijn aangeleerde strategie volgde, mezelf niet liet zien, in de actie ging, de ander ging ‘redden’ zoals het mij uitkwam en vooral ook mijn eigen gang ging, probeerde ik ook nog aan de wensen van anderen te voldoen. Ik wrong mezelf in allerlei bochten om die onmogelijke combinatie uit te voeren. Wat ik vroeger onvoldoende had geleerd en nu vergat te doen, was mijn behoeftes, gevoelens en grenzen aan te geven. Toen ik uiteindelijk een pas op de plaats maakte, stortte mijn zorgvuldig opgebouwde wereld in elkaar en lag alles aan gruzelementen. Een prachtig gezin en recent gestart bedrijf vielen uit elkaar. 

… het ervaren van pijn, vraagt soms om een pauze – een moment waarop je pijn wegduwt en ontloopt om even bij te tanken. […] Dat is af en toe noodzakelijk om te voorkomen dat je totaal uitgeput raakt door de pijn. Je kunt je weer schuldig voelen omdat je je verdriet opzij hebt gezet. Voel je hier niet schuldig over. […] Zolang je de pijn niet permanent gaat ontlopen, is er geen probleem.

Het uit de weg gaan van de pijn in mijn jeugd door vooral bezig te zijn met de behoeftes van anderen, mijn eigen gevoelens naar beneden te drukken en daarmee het niet aangeven van mijn eigen kwetsbaarheden, kwam als een boemerang terug in de ineenstorting van mijn wereld. Het veroorzaakte schaamte, een gevoel van falen en nog een reeks van emoties en pijnen. Mijn aangeleerde strategieën werkten niet meer. Niet alleen het recente verlies, maar ook mijn niet genomen verlies uit mijn verleden was nog nooit zo goed voelbaar. Er was geen ontkomen aan. De enige optie was om de pijn aan te kijken, door me heen te laten stromen om vervolgens met volle aandacht te rouwen.

Het enige wat op zo’n moment helpt is te kijken of je jezelf kunt ‘ontladen‘. In kleine brokjes telkens je verdriet aanschouwen, er over vertellen, te bewegen en het doen van rituelen. Dat besefte ik een tijdje later pas toen ik een coach en mentor vond en we tegelijkertijd twee trajecten liepen. Naast zijn getuigenis bij mijn recente verlies – waar hij me hielp door de juiste vragen te stellen, aandachtig te luisteren en door me te helpen te eren wat het verlorene me had gegeven – legde hij een verband met mijn vroege jeugd. Hij leerde me over de wetten die aan de basis van mijn gedrag lagen. Ik begreep dat mijn gedrag een logische reactie was op het verlies van mijn vader en mijn recente verlies onbewust mede had veroorzaakt. Ik zag ook dat er een nieuw pad voor me lag. Ik wist niet precies waar het naar toe leidde, maar wel dat ik hem moest nemen om met mezelf in het reine te komen.

Met de lessen uit deze twee trajecten bevrijdde ik mezelf en er opende zich een nieuwe wereld. Het was een lange, chaotische en stormachtige reis vol spanning, pijn en verdriet. Waar ik voorheen op de ander en de buitenwereld was gericht, daalde ik nu in mezelf af. Ik leerde me op een andere manier tot mezelf en daarmee tot het leven te verhouden. Uiteindelijk bracht het vaste grond, vrijheid, rust en diepgaande verbindingen. 

We hebben het vaak over dat verlies verwerkt moet worden, over dat je het ‘een plekje’ moet geven, over een litteken dat zich moet vormen. Het duidt op een wond en suggereert daarmee dat het heelt. En die suggestie klopt niet als je te maken hebt met groot verlies. De pijn wordt gelukkig minder, maar het verlies en gemis blijft er altijd weet ik inmiddels. We overleven het verlies, nemen het op in ons dagelijks leven en transformeren daardoor. We worden letterlijk een ander mens waarin het verlorene als een metgezel met ons meereist. Het klinkt misschien gek en je zou het meteen willen inwisselen als je de kans kreeg, maar het verlies verrijkt je. Soms geeft het zelfs diepgaande betekenis aan je leven.

Verdriet komt vaak naar buiten in de vorm van gedrag, niet in tranen. Dat gebeurt niet alleen meteen […], maar ook veel later – op momenten dat niemand nog de link legt. Het verlies neemt een nieuwe gedaante aan op elk kruispunt van het leven.

En soms op een onbewaakt moment na al dat innerlijke gereis en rouwwerk grijpt bij een belangrijke gebeurtenis, de start van een nieuwe levensfase of een beeld dat je gemis en je diepste verlangen tegelijkertijd aanraakt, het verlies je weer bij de keel. Het helpt dan even om rustig te ademen en met aandacht te voelen, om vervolgens te kijken wat er nu gezien wilt worden. Het brengt je weer in balans en soms zelfs weer bij een verfijning van je vaardigheden.

Het verlies van mijn vader is nu steeds meer een bron geworden. Het verlies trekt me niet meer naar het verleden, maar voelt meer als een kracht die me voortstuwt op nieuwe avonturen. Een metgezel die af een toe zijn hand op mijn schouder legt, me grijnzend aankijkt en instemmend knikt.

Veel mensen weten niet meer wat rouw betekent en inhoudt. Het is een miskend proces geworden in onze samenleving, teruggedrongen tussen de muren van het gezin. Vroeger kregen rouw en verdriet vorm in een reeks van maatschappelijke gewoonten en gebruiken. Ze gaven het individuele verdriet een sociale en maatschappelijke dimensie. […] De rituelen hielpen je om stil te staan bij het verlies van de andere.

Rouwen doe je niet in je eentje, maar samen met anderen. Dat geldt voor niet genomen rouw én recent verlies. In de ontmoeting, verbinding en het delen wordt een ruimte gecreëerd waar het verlies wordt gezien, erkend en geëerd. Het krijgt op den duur, na veel ontmoetingen en gepraat, een andere vorm. We lijken die kunst van het rouwen te verliezen met grote en negatieve consequenties voor de rouwende. Soms is het fijn om daarbij professionele hulp te gebruiken, iemand die weet hoe zo’n proces globaal verloopt, maar ook heeft meegemaakt. De coach is dan niet een rolmodel maar eerder een gids, waar zijn kennis en ervaringen richtaanwijzers zijn, voor de cliënt om zijn eigen rouwproces vorm te geven en uiteindelijk weer richting en plezier te vinden.

Het is wonderlijk dat in het bedrijfsleven vaak onvoldoende aandacht wordt gegeven aan een alledaags principe als verlies. Als leider, manager of professional heb je telkens weer de uitdaging om je medewerker, collega en team optimaal te dienen, ook bij persoonlijk of collectief verlies. In de laatste situatie gaat het bijvoorbeeld om een reorganisatie of een reeks van ontslagen. Het scheppen van de juiste voorwaarden en het ‘ontladen’ zijn niet alleen belangrijk voor het welzijn van elke individuele werknemer, het beïnvloedt ook zijn of haar functioneren en de doelen van de organisatie. De gevoelde weerstand bij verandering wordt sneller geaccepteerd als de pijn die daaronder ligt aandacht krijgt. 

Verlies is een onderdeel van ons dagelijks leven. Een overzicht van onze communicatiestappen helpt je zien hoe verlies een onderdeel is van de constante flow van het leven. Bewuste aandacht bij de stappen en dynamieken versterkt je lerend vermogen en brengt je telkens weer betekenis en rust.

OVERZICHT – CONTACT – HECHTEN – INTIMITEIT – AFSCHEID – ROUWEN – ZINGEVING

‘Helpen bij verlies en verdriet – Een gids voor het gezin en de hulpverlener‘ van Manu Keirse is een bijzonder boek wat ik graag adviseer om jezelf en de wereld wat beter te begrijpen. Het boek behandelt onder andere de volgende onderwerpen:

Soorten verlies: ontslag, reorganisatie, onrecht, handicap, ziekte, dood (ongeluk, zelfdoding, ziekte, ouderdom, geweld) etc. – Perspectieven op verlies vanuit ouders, kinderen, broers, zussen, grootouders, vrienden,  zorgverleners etc. – Rouwfases – Soorten rouw  – Omgaan met emoties: verdriet, liefde, opluchting, woede, agressiviteit, wraak , eenzaamheid etc. – Stokken van de rouw – Niet genomen verlies – Acceptatie – Omgang met schuldgevoelens en verantwoordelijkheid – Importantie van afscheid nemen – Soorten defensiemechanismen en isolatiestijlen –  Kracht van rituelen –  Betekenis vinden – Steun en hulp bieden etc.