Rouwen gaat over gevoelens die worden veroorzaakt door verlies en gemis. Het gaat over iets wat we lief hebben gehad. Rouwen kan in het klein, kort, lang en op diepgaande wijze. Er is geen vast proces of methode die gevolgd kan worden. Iedereen heeft daarin zijn eigen weg te vinden. Er liggen veel vluchtwegen op ons pad om het gevoel te onderdrukken, te verdoven of te overdekken. En dat is goed. Het maakt dat het verlorene  langzaam een plek kan vinden in ons hart, zodat het uiteindelijk betekenis vindt en krijgt, om je vervolgens weer te verhouden, verbinden met je omgeving, ‘de ander’ en de wereld. Niet genomen rouw daarentegen is pijn die je op de meest onverwachte momenten naar de nek kan vliegen, die je weerhoudt om vol iets nieuws aan te gaan en die je gedachten (onbewust) bij het verlorene houden en daarmee in het verleden. Tijd, aandacht en lichamelijke beweging zijn bondgenoten en rituelen helpende wijzen, om je te focussen op wat het verlorene je heeft gegeven, nog steeds geeft vanuit de herinnering om vervolgens nieuwe stappen te zetten.

– Ervaring van niet genomen rouw –

“Het is elk jaar hetzelfde liedje. Op 4 mei, als burgers en militairen op de Nationale Herdenking worden herdacht, kan hij zijn tranen niet of nauwelijks bedwingen. Hij snapt het niet. Zijn familie is de Tweede Wereldoorlog goed doorgekomen en hij heeft zich verdiept in de gruwelen van de oorlog. De verhalen raken hem elke keer weer, maar niet op deze manier tijdens de herdenking. Een paar honderd mensen bij een monument, zijn eigen gedachten en de tranen zijn er meteen. Totdat hij na jaren ineens beseft, na het zien van die foto waarin een moeder haar kind met haar eigen leven beschermt tegen groot gevaar van buiten, welke gedachte de tranen raken. Dit beeld op deze foto snapt hij als vader. Een beeld dat je je eigen leven geeft voor je kind. Het is de gedachte en het besef dat mensen hun leven in de waagschaal leggen voor iemand anders of iets dat groter is dan zijzelf. Jezelf opofferen voor vrijheid, voor een principe en voor de ander. Het raakt de pijn en het gevoel dat er nooit iemand voor hem was. Dat hij het gevoel heeft dat hij alles in zijn eentje heeft gedaan. En als hij dan tijdens de herdenking voelt dat zoveel mensen zichzelf hebben gegeven voor ‘het grotere’ en ‘de ander’ voelt hij tegelijkertijd diepe bewondering en zijn eigen gemis.”

Als alles een begin en een einde heeft dan volgt er op het einde een moment van rouw. En hoe groter het contact, de hechting en de intimiteit, hoe moeilijker het afscheid en hoe groter de rouw. Er is een leegte ontstaan en de natuurlijke beweging is om van de pijn weg te gaan. Verdoven, vluchten, overdekken en vechten zijn strategieën om de pijn niet aan te kijken, te vergeten of te ontkennen. Het zijn tegelijkertijd middelen om de rouw in juiste proporties tot ons te kunnen nemen. Rouwen heeft een belangrijke functie. Het verlies dient in je systeem opgenomen te worden. En dat doen we door betekenis te geven aan het verlorene (zie zingeving) zodat we ons opnieuw kunnen verhouden tot onze omgeving en ‘de ander’ (zie contact) en opnieuw te kunnen verbinden.

Als rouw niet genomen wordt. Als je vlucht, ontkent, je gevoelens overdekt, vecht of verdooft dan is de pijn nog in je. Op de meest onverwachte momenten word je dan overvallen door de pijn in een huidig contact of moment. Je hebt het niet onder controle. En soms heb je geen flauw idee wat er gebeurt en waar het vandaan komt. Het gevolg van niet genomen pijn en rouw is dat je vaak minder in staat bent om je te verbinden. Het stokt. Je bent nog steeds gebonden met het verlorene en minder verbonden met de liefde die het je heeft gegeven en nog steeds geeft vanuit de ervaring en de herinnering. Soms verbind je je helemaal niet meer. Angst om weer zo’n verlies te moeten nemen. Angst voor de ondraaglijke lichamelijke en geestelijke pijn die het met zich meebrengt. De achterkant van het niet verbinden is dat je ook niet meer de liefde kan toelaten. Twee taken komen bovendrijven. Je rouwt om wat er niet meer is (extern: persoon, baan, project) en je rouwt om datgene wat in jouw verbonden is (intern: met die persoon, baan, project etc.) en – eventueel – onvoldoende heeft kunnen bloeien. Manu Keirse – klinisch psycholoog en expert in rouw – stelt dat er vier fasen zijn waarin je de taken uitvoert:

1. De werkelijkheid van het verlies onder ogen zien;
2. De pijn van het verlies ervaren;
3. Aanpassen aan de wereld;
4. Herinneren en weer leren genieten.

Hij schreef er prachtige boeken over waaronder ‘Helpen bij verlies en verdriet‘ waarin hij op genuanceerde wijze en met veel gevoel over verlies, verdriet, liefde en rouw schrijft.

We nemen in ons leven allemaal onverwerkte rouw mee. De pijnlijke momenten waar we in onze jeugd van wegvluchtten en we nog niet verwerkt hebben. Het kunnen kleine en grote gebeurtenissen zijn, incidenteel of een reeks die zich heeft gestapeld. Een afwezige of afstandelijke vader, een te controlerende ouder die je vrijheden heeft beperkt of die talloze verhuizingen en de moedeloosheid om weer opnieuw te beginnen. Er kan destijds onvoldoende tijd en aandacht zijn genomen om dat te verwerken. Een kleine gebeurtenis in het nu raakt daarmee een onverwerkte ervaring uit het verleden aan. Dat heeft iedereen. Het hoort bij ons bestaan. Zo verhouden we ons tot de wereld, bouwen we karakter en gedrag. Nu is het tijd om opnieuw aandacht te geven om ons opnieuw te kunnen verhouden.

Iedereen heeft zijn eigen manier om met rouw op te gaan. Er is geen weg die zegt zo moet en zo gaat het. Het is veelal een chaotisch en pijnlijk proces die lichamelijk en geestelijk veel van je vraagt. Wat we wel weten is dat er verschillende fases zijn die telkens in verschillende volgorde langskomen. Elisabeth Kübler-Ross schreef als eerste over deze verschillende fases van rouw:

De dreigende pijn niet willen voelen door het te ontkennen en de pijn daarmee niet binnen te laten komen. Denk hierbij aan verdoven, vluchten, wegstoppen en onderdrukken. Het is een bewuste of onbewuste manier van ons om het gemis en het verdriet binnen te laten komen. We reageren daarmee instinctief op wat we wel en niet aankunnen.

Het verdriet komt naar buiten in de vorm van woede. Dat is een normale reactie. Soms ligt er over de pijn een laag woede. Waarom overkomt mij dit? Welk onrecht wordt mij aangedaan? Maar ook de woede naar degene die dit heeft veroorzaakt behoort tot deze fase. 

‘Als dit, als…’ dat is hier een thema. Als ik dit had gedaan dan was het niet gebeurd. Schuldgevoelens komen naar boven. Maar we proberen ook door te onderhandelen en te marchanderen de situatie aan te passen zodat we het verlies niet hoeven te nemen. Hoop is vaak de drijvende kracht achter dit principe. Het kan allemaal nog goedkomen.

Maar als de tocht niet meer voert naar de plaats waar alles weer goed komt zoals Anna Enquist zo mooi verwoordt in haar gedicht ‘Andate‘ dan komt het verlies, gemis, pijn pas echt binnen. Angst, verdriet en onzekerheid voeren de boventoon. En ook hier kan woede opdoemen. Als het onderdrukt wordt, kan depressie in het verschiet liggen.

“We weten dat een dierbare kan overlijden. We verwachten dat we geschokt zijn. We verwachten niet dat deze schok vernietigend is en zowel lichaam als geest ontzet. We verwachten gebroken te zijn, ontroostbaar, gek van verlies. We verwachten niet letterlijk gek te worden. Ook weten we niets van de eindeloze afwezigheid die volgt, de leegte, de ongenadige opeenvolging van momenten waarin we geconfronteerd worden met de ervaring van zinloosheid.

Ik weet wat ik nu doormaak. Ik weet wat de broosheid is, ik weet wat de angst is. De angst is niet om wat verloren is gegaan. Het is voor wat nog verloren moet gaan. Misschien zie je dat nog niet, maar er is geen dag in haar leven dat ik haar niet zie.”

Joan Didion over de dood van haar dochter. Uit de documentaire: The Center Will Not Hold

Naarmate de tijd vordert, verdriet is doorleeft en het gaat slijten, worden dingen vergeten en losgelaten. Het beheerst niet meer elk moment van de dag: ‘Hé, ik heb dit uur niet aan haar gedacht’. Een schuldgevoel kan meester van je worden omdat er een gevoel van ontrouw is. De tijd tussen de momenten van verdriet wordt steeds groter. Dat betekent niet dat je vergeet. Het zal er altijd blijven. Je bent steeds beter in staat om naast het verlies, je nieuwe leven weer op te pakken. Je verplaats je aandacht steeds meer naar het heden en de toekomst. Het verlies transformeert en jij daarmee ook. Je bent minder gebonden aan het verlorene en meer verbonden met de liefde en het goede die het jou heeft gegeven en nog steeds geeft. 

Een andere benaderingswijze is te kijken naar de werelden waarin je beweegt. In het dagelijks leven heb je te maken met de ‘wereld van verlies’ die vooral georiënteerd is op het verleden met het verlorene in zich en ‘de gewone wereld’ die georiënteerd is op het heden met focus op de toekomst waarin je een nieuwe wereld betreedt zonder het verlorene. Men zegt wel eens dat je dan bent hersteld. Dat duidt erop dat rouw een ziekte is en je weer beter bent. Maar verlies gaat niet over, het blijft altijd. Het transformeert alleen naar een nieuw soort zijn. Bij rouw wandel je constant van de wereld van verlies naar een wereld waar je langzaam het verlies steeds beter integreert in je leven en waar als het goed is je steeds meer ogenblikken krijgt dat je geniet. Maar op momenten zal het verlies je steeds weer aanraken. Je bent alleen beter in staat om het onder ogen te komen en er mee om te gaan. Via een niet vastomlijnd proces en een slingerende beweging, die ieder op zijn eigen manier ontdekt en volgt, probeer je met het verlies en de herinnering aan het verlorene, uiteindelijk weer betekenis te vinden, plezier te maken en te genieten.

Het Duale Procesmodel. Margaret Stroebe en Henk Schut

Je gedachten, je emoties en je lichamelijke sensaties zijn zo met elkaar verbonden en dat merk je bij rouw. Je bent onzeker, angstig, op je hoede en je overlevingsstrategieën worden aangezet. Je wilt vechten, vluchten en als het helemaal niet lukt dan bevries je. Het kan grote gevolgen hebben voor je geestelijke en lichamelijke gesteldheid. Denk aan: hoofdpijn, duizeligheid, concentratieproblemen, vergeetachtigheid, informatie niet meer tot je kunnen nemen, het niet kunnen verdragen geluid, pijn op ons hart – steek, gat of samentrekking, borstpijn –, duizeligheid, obstipatie, een knoop of steen in je maag, versneld in de overgang en een andere spierspanning met gevolgen voor stem, benen en rug. Je lichaam en geest zijn zo met elkaar verbonden. Je kan geestelijk en lichamelijk zo verschrikkelijk moe zijn. 

Elke cultuur, godsdienst of stam heeft een ritueel ontwikkeld om met de dood of verlies om te gaan. Een ritueel helpt in het rouwproces. Door bewust aandacht aan het verlies te geven, wordt het verlorene geëerd, erkend en gezien. Het vertraagt, het zet stil zodat aandacht kan verschijnen om de overgang te begeleiden. Ook bij andersoortige verliezen is het goed om een ritueel te vinden om het verlorene te eren en het geliefde te zien. En hoe groter de groep, hoe belangrijker het is om dat in een collectieve vorm te doen. Eenieder kan op zijn eigen manier, in de bedding van de groep en daarmee het grotere, verhouden tot het verlorene. Het biedt en geeft steun. Je draagt het verlies en verlorene samen. Je draagt en wordt tegelijkertijd gedragen.

Wellicht heb je het niet in de gaten, maar ook op je werk heb je constant met rouw te maken. Een project dat niet doorgaat of is afgerond, een reorganisatie die wordt doorgevoerd waarbij het ‘oude’ wordt verlaten, afscheid nemen van een baan, een merk dat verdwijnt, op een andere wijze wordt ingevuld of er is een hele nieuwe positionering zijn enkele voorbeelden. Wil je een nieuwe stap zetten dan is goed afscheid nemen, rouwen om vervolgens betekenis te geven, cruciaal voor een volgende stap. Veelal gaat dat mis of er wordt onvoldoende aandacht aan besteed. Medewerkers, (management)teams zijn ongemotiveerd, zijn boos en snappen het niet of die baan brengt toch niet wat je er van verwachtte. Je bent wellicht nog met je ziel en zaligheid op je ‘oude’ werk. Kortom: in het bedrijfsleven liggen veel uitdaging op het gebied van rouw en zingeving.

Rouw vind je in de meest uiteenlopende vormen terug. Recent, uit een ver verleden, genomen en niet genomen. Het kan leiden dat onwenselijk gedrag. Je kunt dingen op je schouders nemen die niet van jou zijn, het kan je beperken door bijvoorbeeld verwijten en woede te voelen en je kunt helemaal vastlopen. Tijd, aandacht en steun, zijn je belangrijkste bondgenoten en rituelen die helpen. En het is fijn om iemand te helpen die af en toe naast je loopt. Het is jouw weg en vraagt leiderschap om jouw stappen te zetten, maar je hoeft het niet alleen te doen. Het is fijn om je gedachten, je emoties en je lichamelijk sensaties te ontwarren en de vrije loop te geven, om uiteindelijk het verloren te eren, te erkennen en het geliefde te zien en te voelen zodat het nieuwe zich kan ontwikkelen.

Lees meer over coaching ❯