“Don’t surrender your loneliness so quickly.
Let it cut more deep.
Let it ferment and season you
as few human or even divine ingredients can.”
5 à 6 minuten
Plan een afspraak
– Ervaring van niet genomen rouw –
“Het is elk jaar hetzelfde liedje. Op 4 mei, als alle gesneuvelde burgers en militairen tijdens de Nationale Herdenking worden herdacht, kan hij zijn tranen niet of nauwelijks bedwingen. Hij snapt het niet. Zijn familie is de Tweede Wereldoorlog goed doorgekomen en hij heeft zich in de gruwelen van de oorlog verdiept. De verhalen raken hem elke keer weer, maar niet op deze manier tijdens de herdenking. Een paar honderd mensen bij een monument, zijn eigen gedachten en de tranen zijn er meteen. Totdat hij na jaren – als hij die foto van een moeder ziet die met gevaar voor haar eigen leven haar kind tegen groot gevaar van buiten beschermt – ineens beseft welke gedachte de tranen raken. Dit beeld op deze foto snapt hij als vader. Een beeld dat je je eigen leven geeft voor je kind. Het is de gedachte en het besef dat mensen hun leven in de waagschaal leggen voor iemand anders of iets dat groter is dan zijzelf. Jezelf opofferen voor vrijheid, voor een principe en voor de ander. Het raakt de pijn en het gevoel dat er nooit iemand voor hem was. Dat hij het gevoel heeft dat hij alles in zijn eentje heeft gedaan. En als hij dan tijdens de herdenking voelt dat zoveel mensen voor ‘het grotere’ en ‘de ander’ hebben gegeven, voelt hij tegelijkertijd diepe bewondering en zijn eigen gemis.”
Rouwen gaat over gevoelens die worden veroorzaakt door verlies en gemis. Het gaat over het – soms overrompelende – gevoel van iets dat er niet meer is. Het gaat over iets wat we lief hebben gehad. Rouw vind je in de meest uiteenlopende vormen terug. Recent, uit een ver verleden, genomen en niet genomen. Rouwen kan in het klein, kort, lang en op diepgaande wijze. Er zijn zeer globale processen en modellen om met rouw om te gaan gemaakt en beschreven, maar iedereen heeft eigenlijk zijn eigen weg te vinden in verlies.
Er liggen veel vluchtwegen op ons pad om het nare gevoel – dat met rouw gepaard gaat – te onderdrukken, te verdoven of te overdekken. En dat is goed omdat het verlies vaak te groot is om meteen te verwerken. Het maakt dat het verlorene langzaam een plek in ons hart vindt.
Uiteindelijk vindt het verlies – als het goed is – betekenis zodat je je vervolgens weer kunt verhouden en verbinden met je omgeving, ‘de ander’ en de wereld. In dat opnieuw verhouden onderga je een transformatie. Je leert je op een andere manier tot het leven te verhouden – inclusief het verlorene. Het is afhankelijk van de grootte van het verlies een lastig, moeizaam en pijnlijk proces waarin je veel leert. Het verlies geeft je daarmee ook iets moois. Hoe cru dat ook mag klinken.
Alles heeft een begin en een einde. En aan het eind volgt steevast een moment van rouw als je daar de tijd voor neemt. Omdat we met ons denken en bewustzijn een krachtige verbeelding en daarmee sterke herinneringen hebben, kan afscheid na verbinding en intimiteit ongelofelijk lastig zijn. Een schakering van gevoelens kan zich ontvouwen. Van melancholie, woede, angst, boosheid tot een diepe vorm van verdriet en rouw.
Net als bij verliefdheid gebeurt er bij – diepe – rouw iets op emotioneel niveau wat lastig is te omschrijven. Je gedachten, je emoties en je lichaam slaan op hol. Sommige psychologen zeggen dat het een vorm van gekte is. Waar je bij de liefde denkt dat die andere persoon je compleet maakt, je alle liefde gaat geven en je gemis wordt gevuld, lijk je bij groot verlies een deel van jezelf kwijt te raken. Je lichaam krijgt veel te verduren. Je merkt ook hier hoe sterk je gedachten – via je centraal en decentraal zenuwstelsel – met je lichaam is verbonden. Je kunt onzeker, angstig en op je hoede zijn en vaak worden allerlei beschermingsmechanismen aangezet. Een chaos van emoties kan door je heen trekken.
Het kan grote gevolgen hebben voor je geestelijke en lichamelijke gesteldheid. Je wordt wakker, de gedachte is er en boem, je voelt het direct in je lichaam. Je komt erachter dat rouw de meest onwaarschijnlijke gevoelens in je lichaam kan veroorzaken. Zo’n sterke invloed hebben onze gedachten op ons lichaam. Denk aan: hoofdpijn, duizeligheid, concentratieproblemen, vergeetachtigheid, informatie niet meer tot je kunnen nemen, het niet kunnen verdragen geluid, pijn op ons hart – steek, gat of samentrekking, borstpijn –, duizeligheid, obstipatie, een knoop of steen in je maag, versneld in de overgang en een andere spierspanning met gevolgen voor stem, benen en rug. Je lichaam en geest zijn zo met elkaar verbonden. Je kan geestelijk en lichamelijk zo verschrikkelijk moe zijn. Veel mensen kunnen in de diepe rouwfase niet normaal functioneren.
– Tekst Leer Zelf over ‘rouwen’ gaat onder de afbeeldingen verder –
– Vind meer inspiratie over rouwen –
Rouwen komt altijd na een afscheid. En soms wordt rouw niet genomen. Wil je het afscheid en verlies niet voelen, en beweeg je meteen van afscheid naar iets nieuws. In de contactcirkel beweeg je dan van afscheid naar contact. En sla je de stappen rouw en zingeving over. Een onverwerkt afscheid en verlies wordt dan meegenomen in een volgende ontmoeting, situatie of activiteit. Die nieuwe ontmoeting, situatie of activiteit kan dan niet tot volle bloei komen omdat het verlies nog niet verwerkt is. Het is niet nog geen onderdeel van je geworden en heeft je nog niet getransformeerd.
De functie van rouw is dat het verlorene een onderdeel van je wordt. Dat het in je ‘systeem’ wordt opgenomen. En dat doen we door erbij stil te staan, de pijn te voelen en betekenis te geven aan het verlorene (zie zingeving). Zodat je je opnieuw tot ‘de ander’ en tot je omgeving kunt verhouden (zie contact). Je kunt opnieuw beginnen en je weer verbinden.
Het niet nemen van rouw zorgt ervoor – in analogie van de contactcirkel – dat je minder in staat bent om je te verbinden. Het stokt. Je bent op een onbewuste wijze nog steeds met het verlorene verbonden en minder met de liefde die het je vanuit de ervaring en de herinnering heeft gegeven en je nog steeds geeft.
Er is een leegte ontstaan en de natuurlijke beweging is om van de pijn weg te gaan zoals werd omschreven in het onderdeel afscheid. Verdoven, vluchten, overdekken en vechten zijn strategieën om de pijn niet aan te hoeven kijken, te vergeten of te ontkennen zoals je in het onderdeel afscheid hebt gezien. Het zijn tegelijkertijd middelen om de rouw in juiste proporties tot ons te kunnen nemen. In extreme gevallen – als de pijn te groot is en de wereld ondragelijk lijkt – ligt verslaving op de vloer. Onder verslaving ligt vaak pijn van – niet genomen – rouw verscholen. Een vlucht uit de ‘echte’ wereld. Of een vlucht om op een betere manier tot de wereld te verhouden. Daarover hieronder meer.
Hoe ga je nu om met verlies? Of hoe help je iemand zich tot een verlies te verhouden? Vaak denken we dat we iemand die een verlies heeft meegemaakt moeten opvrolijken. Dan zeggen we dat ze sterk moeten zijn, dat ze moeten volhouden en doen we er alles aan om ze vooruit te helpen. Maar om eerlijk te zijn, helpen die adviezen nauwelijks. Als je wordt opgevrolijkt dan krijg je de neiging om je negatieve gevoelens te verdedigen. De kans bestaat dat je het gevoel krijgt dat je niet wordt begrepen. Waarom moet ik nu sterk en vrolijk zijn? We willen positief zijn en doen wat we hebben geleerd: overleven en naar het positieve bewegen. Maar overleven is ook even niet sterk zijn en je neergeslagen, kapot en gebroken voelen. Juist daar in de diepte en donkerte kan iets nieuws ontstaan en dat heeft tijd nodig. Leonard Cohen zong niet voor niets zo mooi: “There is a crack, a crack in everything. That’s how the light gets in.”
Wat helpt dan wel? Je helpt iemand door aanwezig te zijn bij zijn of haar pijn. Door zijn of haar pijn te laten ervaren, daarvan getuige te zijn en dat te erkennen. En misschien om iets van de pijn en het verdriet te delen en/of gewoon er te zijn. Het helpt je als je door de ander in je verdriet wordt bevestigd. Het maakt de dingen beter ook al zijn ze niet te repareren. En dat kan op de meest uiteenlopende manieren. Misschien door de verhalen en herinneringen te horen. We hebben de natuurlijke beweging om van pijn weg te gaan, maar we helpen iemand niet te helen door iemand zijn pijn weg te nemen. Pijn en verlies vragen om bodem. Het verlies dient te worden doorleeft en krijgt daarmee plek.
“The human soul doesn’t want to be advised or fixes or saved. It simply wants to be witnessed, exactly as it is.”
Parker Palmer (Amerikaans schrijver, 1939 – heden)
Iedereen heeft zijn eigen manier om met rouw op te gaan. Er is geen weg die zegt zo moet het en zo gaat het. Het is veelal een chaotisch en pijnlijk proces dat lichamelijk en geestelijk veel van je vraagt. Met veel tranen en pijn. Bij sommige mensen is niet veel van de pijn te zien. Zijn er geen tranen en ze schieten bijvoorbeeld in de regel- of werkmodus. Ook zij ervaren pijn en verdriet. Alleen ze uiten het op een andere manier. Ieder heeft zijn eigen weg om het verlorene tot zich te nemen.
“We weten dat een dierbare kan overlijden. We verwachten dat we geschokt zijn. We verwachten niet dat deze schok vernietigend is en zowel lichaam als geest ontzet. We verwachten gebroken te zijn, ontroostbaar, gek van verlies. We verwachten niet letterlijk gek te worden. Ook weten we niets van de eindeloze afwezigheid die volgt, de leegte, de ongenadige opeenvolging van momenten waarin we met de ervaring van zinloosheid geconfronteerd worden.
Ik weet wat ik nu doormaak. Ik weet wat de broosheid is, ik weet wat de angst is. De angst is niet om wat verloren is gegaan. Het is voor wat nog verloren moet gaan. Misschien zie je dat nog niet, maar er is geen dag in haar leven dat ik haar niet zie.”
Joan Didion over de dood van haar dochter. Uit de documentaire: The Center Will Not Hold
Tijd heelt alle wonden is een Nederlandse uitdrukking. Dat klopt maar ten dele bij – diepgaand – verlies. Als er met aandacht en zorg naar gekeken wordt, dan verdwijnt op een gegeven moment de rauwe golvende pijn. Het verlies vindt tot op zekere hoogte betekenis. Maar op de meest onverwachte momenten kan het verlies en je verdriet je pijn weer aanraken of zelfs helemaal vastgrijpen. Een nieuwe gebeurtenis of levensfase raakt dan – op wellicht een andere manier – het verdriet aan. En ook dan heb je weer tot het gemis en het verdriet te verhouden. Het wordt wel anders. Dat gelukkig wel.
Naast met aandacht bij de pijn te blijven en daar vanuit je omgeving ondersteuning in te vinden, zijn er meer bondgenoten die je helpen met het verlies om te gaan. Warmte, geborgenheid en lichamelijk contact helpen bij het transformeren van het verlies. Als groepsdieren blijven we net als jonge kinderen gebaat bij hechting en aanraking. Het doet ons goed. Het is onze natuurlijke manier van helen. Ook lichamelijke beweging zoals wandelen en de natuur zijn bondgenoten. Letterlijk de pijn uit je lichaam wandelen of bewegen. Om de verkrampingen en pijn via beweging wat losser te maken. En rituelen zijn helpende wijzen. Om te focussen op wat het verlorene je heeft gegeven en je nog steeds vanuit de herinnering geeft, om vervolgens langzaam nieuwe stappen te zetten.
Elke cultuur, godsdienst of stam heeft een ritueel ontwikkeld om met de verlies of dood om te gaan. Een ritueel helpt in het rouwproces. Door bewust aandacht aan het verlies te geven, wordt het verlorene geëerd, erkend, gezien en ontstaat er getuigenis. Ik zie het! Het vertraagt, het zet stil zodat aandacht kan verschijnen om de overgang te begeleiden. Ook bij andersoortige verliezen is het goed om een ritueel te vinden om het verlorene te eren en het geliefde te zien. En hoe groter de groep, hoe belangrijker het is om dat in een collectieve vorm te doen. Eenieder kan, in de bedding van de groep en daarmee het grotere, zich op zijn eigen manier tot het verlorene verhouden. Het biedt troost en geeft steun. Je draagt het verlies en verlorene samen. Je draagt en wordt tegelijkertijd gedragen.
In het dagelijks leven hebben we veel korte ontmoetingen. We zitten in een vergadering, gaan bij iemand op bezoek of maken iets mee. Het is goed om deze cirkel van communiceren mee te nemen. Neem in de ontmoeting of bij de start van een activiteit even de tijd om contact te maken, en met aandacht te beginnen. Om daarna te kijken wat je in de ontmoeting of activiteit wil en gaat delen. Om vervolgens de ontmoeting of activiteit goed af te sluiten. Als je dat niet doet dan neem je die activiteit, situatie of ontmoeting mee in de andere ontmoeting. Je sluit niet goed af. Het gevolg is dat je onvoldoende aandacht hebt voor de nieuwe ontmoeting, situatie of activiteit waarin je je op dat moment bevindt. Die kan niet tot volle bloei komen omdat je met je aandacht en gevoel deels nog ergens anders zit.
In het dagelijks leven nemen we vaak onvoldoende tijd om een contact goed te beginnen en om het goed te beëindigen. We vliegen van het een naar het ander. Je rondt niet of onvoldoende af. Breng je aandacht even bij wat geweest is. Geef iets van betekenis aan die ervaring. Waarom voel ik me zo? Wat heb ik meegemaakt? Wat betekent het voor mij en voor de ander? Wat heb ik geleerd of wat heb ik te leren. Het maakt het leven zoveel rijker en het versterkt je lerend vermogen.
En de vraag die dan opkomt is of je in elk contact de hele cirkel wilt doorlopen. Wil je op elk moment hechting, intimiteit en afscheid om vervolgens te rouwen en daar zin aan te geven. Je hoeft natuurlijk niet bij elk contact die gehele cirkel te doorlopen. Soms is functioneel contact voldoende. Maar ook dan is het veelal goed om af te sluiten, te voelen en na te denken wat het betekende. Ook dan leer je, vind je betekenis en kan je vol iets nieuws beginnen. Creëer je transitiemomenten zodat je volledig in het moment kan zijn en niet met je gedachte in het verleden of de toekomst.
We nemen in ons leven allemaal onverwerkte rouw mee. De pijnlijke momenten waar we in onze jeugd – deels – van wegvluchtten en die we nog niet verwerkt hebben. Ook al heb je de meest gelukkige jeugd gehad, we hebben allemaal momenten van eenzaamheid, overweldigende ervaringen en daardoor kleine trauma’s ervaren. We hebben dat ook deels nodig. Het creëert beschermingsmechanismen. Het maakt dat je je kunt verhouden tot deze wereld. Iedereen heeft recht op zijn eigen pijn.
Het kunnen kleine en grote gebeurtenissen zijn, incidenteel of een reeks die zich heeft gestapeld. Er kan destijds onvoldoende tijd en aandacht zijn genomen om die te verwerken. Soms was het te veel en soms waren de gebeurtenissen en ervaringen op dat moment voor jou te groot. Een afwezige of afstandelijke vader, het gepest op school, een ziek broertje of zusje waardoor er nauwelijks aandacht was voor jou, een bezoek op jonge leeftijd aan het ziekenhuis, een ongeluk of constante spanning in het gezin. Je leerde met de situatie omgaan en stopte de pijn weg. Welke rouw heb je niet genomen? Bij welke pijn in jouw geschiedenis heb je onvoldoende stilgestaan en speelt er nog in het heden?
Die niet verwerkte pijn uit je verleden is niet verdwenen. Je kunt het niet wegdrukken. Als je vlucht, het ontkent, je gevoelens overdekt, vecht of verdooft dan verberg je de pijn. De herinnering aan de gebeurtenis of ervaring is vaak op een onbewuste plek in jou nog aanwezig. Soms is het cognitief niet meer bewust aanwezig, maar wel in het onbewuste. In je geest of in je lichaam. Je lichaam heeft namelijk ook een geheugen, zoals je merkte bij het lezen van de andere stappen. Een gebeurtenis, ervaring of situatie – in het hier en nu – kan, doordat je lichaam plotseling heftige signalen afgeeft, die pijn en dat trauma weer aanraken.
Hoe gaat dat nu in de praktijk in zijn werk? In een ontmoeting of situatie – in het hier en nu – kun je plotseling door een heftige angst, pijn of verdriet worden overvallen. Het vliegt je naar de keel. Emotie of pijn die geen recht doet aan de aard van de situatie. De pijn of emotie is veel groter dan bij die betreffende situatie zou passen. Het gevolg is dat je wordt belemmerd in die betreffende situatie en daarmee in je dagelijks handelen.
Het lastige is dat je gedachten de emotie en pijn niet kunnen plaatsen en je hebt er geen controle over. Je hebt geen flauw idee wat er gebeurt. Zeker als het om gebeurtenissen gaan die in de eerste jaren van je leven hebben afgespeeld. Een kleine gebeurtenis in het nu raakt daarmee een onverwerkte gebeurtenis of ervaring uit het verleden aan. Dat heeft iedereen in meerdere of mindere mate. Het hoort bij ons bestaan. Bij sommige is het klein en bij anderen is het groot. Eenieder van ons wordt later in het leven uitgenodigd daar naar te kijken. Het levert meer vrijheid, rust en kracht in je dagelijks handelen op.
Het niet nemen van rouw betekent dat je je aanpast. Het kan leiden tot onwenselijk gedrag. Je kunt dingen die niet van jou op je schouders nemen zijn, overdreven voor de ander zorgen en het kan je beperken door bijvoorbeeld verwijten en woede te voelen. Veel mensen lopen later in het leven daar tegenaan.
Bij niet genomen rouw druk je je gevoelens en lichamelijke sensaties weg. Je bent minder in staat om lichamelijke sensaties te voelen. Onderzoek heeft aangetoond dat je daardoor later gevoeliger bent voor ziektes omdat je lichaam onvoldoende voelt en ontspant. Het verwerken van niet genomen rouw kan daardoor een negatief effect op zowel je geestelijke als fysieke gezondheid hebben.
Je kunt verschillende dingen doen. De belangrijkste stap – eventueel met technieken en begeleiding – is met aandacht bij het ongemakkelijke gevoel van niet genomen rouw blijven. Het stilstaan bij het ongemakkelijke kan een reeks van andere lastige emoties oproepen. Je kunt met behulp van begeleiding ook de omstandigheden waaronder deze emoties en pijn zich ontvouwden in kaart brengen en deze langzaam aan eerder opgedane ervaringen koppelen. Herken je deze omstandigheden met gebeurtenissen uit het verleden? Als je met aandacht bij het gevoel blijft, komen ze vaak langzaam naar boven. Ook dan is het zaak om met aandacht bij de gedachten en de gevoelens te blijven. Zo krijgen lichaam en geest – ook door het aanreiken van corrigerende ervaringen – tijd om zich te herstellen.
Soms verbind je je helemaal niet meer. De angst om weer zo’n verlies te moeten nemen is te groot. Angst voor de ondraaglijke lichamelijke en geestelijke pijn die het met zich meebrengt. De achterkant van het niet verbinden is dat je ook niet meer de liefde kan toelaten. Twee taken komen bovendrijven. Je rouwt om wat er niet meer is (extern: persoon, baan, project etc.) en je rouwt om datgene wat in jouw verbonden is (intern: met die persoon, baan, project etc.) en – eventueel – onvoldoende heeft kunnen bloeien.
Wellicht heb je het niet in de gaten, maar ook op je werk heb je constant met rouw te maken. Bij het onderdeel afscheid zag je al dat het een wezenlijk onderdeel van ons leven en ons werk is. Ook op je werk dien je voor afscheid, rouw en iets van zingeving tijd te nemen om vervolgens weer iets nieuws te kunnen beginnen. Een project dat niet doorgaat of is afgerond, een reorganisatie die wordt doorgevoerd waarbij het ‘oude’ wordt verlaten, afscheid nemen van een baan, een merk dat verdwijnt of op een andere wijze wordt ingevuld, zijn enkele voorbeelden.
Juist op een plek met met veel dynamiek, druk en verwachting wordt er vaak te kort tijd genomen om afscheid te nemen en te rouwen. En dan gaat het mis. Dan kan het nieuwe nog niet ontstaan. Medewerkers, (management)teams zijn ongemotiveerd, zijn boos en snappen het niet of die baan brengt toch niet wat je ervan verwachtte. Je bent wellicht nog met je ziel en zaligheid op je oude project, team of werk. Kortom: in het bedrijfsleven liggen veel uitdagingen op het gebied van rouw en zingeving. Zie hiervoor ook het stuk over veranderen, transformeren en reorganisatie wat je bij het onderdeel afscheid kunt lezen.
Er zijn talloze modellen gemaakt en beschreven om het rouwproces in kaart te brengen. We zijn een meester in het met onze verbeelding structureren van gedrag en emoties. Maar het ingewikkelde proces van afscheid, verlies en rouw laat zich niet zo makkelijk vatten. Zoals eerder beschreven, dient iedereen daar zijn eigen weg en manier in te vinden. Toch is het goed om iets van die modellen te begrijpen omdat het meer overzicht geeft van je positie in het rouwproces en de verschillende dynamieken die een rol kunnen spelen.
In de literatuur zijn er verschillende modellen die gebruikt worden. De meeste voorkomende zijn:
1. De fases van Elizabeth Kübler-Ross
2. De rouwtaken van William Worden
3. De fases van Manu Keirse
4. Het duale procesmodel van Margaret Stroebe en Henk Schut
En eigenlijk komen ze allemaal op hetzelfde neer. Je zou vier grote fases kunnen onderscheiden. Waarbij Stroebe en Schut een mooie extra dimensie aan deze fases toevoegt door te zeggen dat ze niet in een vaste volgorde lopen, dat er twee werelden zijn in elke fase en dat je je tussen die werelden beweegt.
Je hebt je te verhouden tot wat er niet meer is. Dat verlies kan klein zijn, maar ook levensgroot. Lichte tot de meest extreme emoties kunnen naar boven komen. Verdriet en gemis uiten zich bijvoorbeeld in woede. Het is een normale reactie als er woede over de laag pijn ligt. Waarom overkomt mij dit? Welk onrecht wordt mij aangedaan? Maar ook de woede naar degene die dit heeft veroorzaakt behoort tot deze fase. Of er is een enorme angst. Hoe gaat het leven verder? Kan ik nog wel leven zonder dat verlies?
‘Als dit, dan…’ kan een thema zijn. Als ik dit had gedaan dan was het niet gebeurd. Schuldgevoelens komen naar boven. Maar we proberen door te onderhandelen en te marchanderen ook de situatie aan te passen zodat we het verlies niet hoeven te nemen. Hoop is vaak de drijvende kracht achter dit principe. Het kan allemaal nog goed komen. Een natuurlijke beweging om van de pijn weg te gaan.
En we kennen allemaal van die manieren om de pijn niet tot ons te laten komen. De pijn niet willen voelen door het te ontkennen en de pijn daarmee niet binnen te laten komen. Denk hierbij aan verdoven, vluchten, wegstoppen en onderdrukken. Het is een bewuste of onbewuste manier van ons om het gemis en het verdriet niet binnen te laten komen. We reageren daarmee instinctief op wat we wel en niet aankunnen. Wat kan ik nu aan? Hoe kan ik het verlies tot me nemen?
Als het verlies niet groot is dan zal het rouwen meestal kort duren en heeft het geen grote gevolgen. Als het verlies groot is dan merk je dat de emoties extreem kunnen zijn. Ze worden niet alleen in onze gedachten gevoeld, maar in ons hele lichaam. Door de verbinding van onze hersenen met ons lichaam – via ons centraal en decentraal zenuwstelsel – voelen we het verlies in de buik, in de borst bij ons hart, in de schouders en in de rug. Maar als de tocht niet meer voert naar de plaats waar alles weer goed komt zoals Anna Enquist zo mooi verwoordt in haar gedicht ‘Andate’ dan komt het verlies, gemis, pijn pas echt binnen. En heb je die pijn te nemen en te ervaren. Bewust bij deze gevoelens blijven is de weg uit de pijn.
Het betekent dat je zonder het verlorene verder leeft. Dat betekent dat je je op een andere manier dient te verhouden tot de wereld. Je wordt letterlijk anders omdat anders omdat het verlorene zich op een andere manier tot je verhoudt. Het is er in het echte leven niet meer. Alleen je gedachten en – fysieke – herinneringen aan het verlorene zijn er nog. Het betekent dat je op een andere manier in het leven gaat staan. Je transformeert letterlijk. En bij groot verlies kan die transformatie ook groot zijn
Als je die transformatie doormaakt en goed kunt afronden dan zul je anders over het verlies gaan denken en voelen. Het wordt zachter, milder, minder rauw en liefdevoller. Het betekent ook dat je openstaat om meer van het leven zonder het verlorene te genieten. Daar kan eerst schuld bij komen kijken. Bij het verlies van een dierbare denk je bijvoorbeeld een dag niet aan hem of haar. Naast de schuld komt schaamte dan vaak ook naar boven. Later begint dat normaler te worden.
En op sommige ogenblikken kan het verlies weer keihard binnenkomen. Een nieuwe levensfase of gebeurtenis raakt het verlies weer aan. Een groot verlies is daarmee geen ziekte of wond die geheeld kan worden. Men zegt weleens dat je van het verlies bent hersteld. Dat duidt erop dat rouw een ziekte is en je weer beter bent of de wond is geheeld. Maar verlies gaat niet over, het blijft altijd. Het transformeert alleen naar een nieuw soort zijn. Het verlies is meer een herinnering die zich afhankelijk van een situatie anders manifesteert.
Kijken naar de werelden waarin je je beweegt is een andere benaderingswijze. In het dagelijks leven heb je te maken met ‘de wereld van verlies’ die vooral op het verleden met het verlorene in zich is georiënteerd en ‘de gewone wereld’ die op het heden is gericht met focus op de toekomst waarin je een nieuwe wereld zonder het verlorene betreedt. Dit proces speelt bij elke van bovenstaande fases.
Bij rouw wandel je constant van de wereld van verlies naar een wereld waarin je langzaam het verlies steeds beter in je leven integreert en waar – als het goed is – je steeds meer ogenblikken krijgt dat je geniet. Maar op momenten zal het verlies je steeds weer aanraken. Je bent alleen beter in staat om het onder ogen te komen en ermee om te gaan. Via een niet vastomlijnd proces en een slingerende beweging, die ieder op zijn eigen manier ontdekt en volgt, probeer je met het verlies en de herinnering aan het verlorene, uiteindelijk weer betekenis te vinden, plezier te maken en te genieten.
Het Duale Procesmodel. Margaret Stroebe en Henk Schut
