“Absence has gone through me like thread through a needle.
Everything I do is stitched with its color.”
15 à 16 minuten
Plan een afspraak
– Ervaring over niet genomen afscheid –
“Ze zat neergeslagen in de stoel. Haar hoofd naar beneden. Met ziel en zaligheid had ze de afgelopen jaren gewerkt. Onder grote druk, met uitdagende doelen en fantastische collega’s had ze veel dingen voor haar elkaar gekregen. Vaak met groot plezier en veel lol. Niet altijd makkelijk, maar wat was het een mooie periode. Nu haar organisatie was overgenomen kon ze maar niet haar draai vinden in de nieuwe organisatie. Het werk was nog steeds hetzelfde, haar collega’s waren nog steeds haar collega’s, maar uitgeblust zat ze hier nu in de stoel. ‘Heb je afscheid genomen en gerouwd?’ ‘Wat bedoel je?’ ‘Ben je bewust dat het oude er niet meer is? Dat je in een andere organisatie werkt, met een andere cultuur, met andere spelregels?’ ‘Ik ben doorgegaan. Het werk is gewoon hetzelfde gebleven.’ ‘Het is anders,’ zei de begeleider. ‘Zullen we kijken hoe je de komende periode afscheid kan nemen? Dat je beseft dat het oude er niet meer is, kijken wat het je heeft gebracht en hoe je dat mee in de nieuwe organisatie gaat meenemen.’ Ze knikte en snapte dat ze gewoon op de automatische piloot was doorgegaan.”
Afscheid gaat over loslaten. Alles waar we in het leven mee in aanraking komen heeft een begin en een einde. Een afspraak, een ontmoeting, een baan, de plek waar je woont, een vriendschap of een huwelijk. Alles eindigt op een gegeven moment. In het ultieme geval met onze eigen dood. Deze naderende eindigheid geeft bezieling en betekenis aan ons leven. De dreiging van het ultieme afscheid maakt – door de beperkte tijd – dat ons leven zo kostbaar is. En naarmate we ouder worden, wordt deze tijd steeds beperkter en daarmee kostbaarder. Hoe groter het besef dat tijd zo kostbaar is, des te makkelijker we afwegingen en keuzes maken. En hoe makkelijker je afscheid kunt nemen.
Na contact, hechting en intimiteit neem je afstand van een ontmoeting, gebeurtenis, situatie of activiteit. Het kan een korte ontmoeting zijn, maar het kan ook iets zijn wat een heel leven bij je is geweest. Afscheid nemen gebeurt in het klein en in het groot. Het is fijn om op het juiste moment afscheid te kunnen nemen. Het betekent dat de weg naar rouw en zingeving wordt geopend en je daarna vol iets nieuws kunt beginnen.
Om een volle ontmoeting aan te gaan is een aandachtig afscheid cruciaal. Je neemt bewust de tijd om ergens afscheid van te nemen. Je vraagt je af wat de beste manier is. Voor jezelf, voor de ander en je omgeving. In het aandachtig besluiten, komt er automatisch ruimte voor de volgende twee stappen in deze communicatiecirkel. Als je beschermingsmechanismen niet in werk treden dient rouw zich aan. Een gevoel van melancholie, verdriet en/of gemis omarmt of overvalt je. Waarop automatisch ook de vragen over zingeving en betekenis zich aandienen. En juist dan en daarna kan er in een nieuw contact weer iets moois ontstaan. Je hebt immers je gevoelens bekeken, betekenis aan ontleent en je hebt geleerd. Waardoor je in een nieuw contact of het volgende rondje het misschien net iets anders gaat doen. Je lerend vermogen neemt toe.
– Tekst Leer Zelf over ‘afscheid’ gaat onder de afbeeldingen verder –
– Vind meer inspiratie over afscheid –
En soms is er opluchting als je afscheid neemt en komen er geen gevoelens van rouw of melancholie. Het is het teken dat je te laat afscheid hebt genomen. Dat je te lang in een ontmoeting hebt gezeten. Misschien is het dan verstandig om stil te staan of te rouwen bij het feit dat je het niet eerder hebt gedaan. Dat je dat moment niet eerder kon nemen, geen zin kon geven en niet iets nieuws kon begonnen. Je hebt dan kostbare tijd op een plek doorgebracht waar je niet wilde zijn. Hoe ga je daar in het vervolg mee om?
Als je geen afscheid wilt nemen omdat het verlies, angst of gemis te groot is, dan kun je je vastbijten in een situatie, activiteit of de ander. Je wilt niet loslaten. Dit is te lastig. In dat vastbijten gaat de intimiteit verloren, trekt de ander – als deze in dit contact aanwezig is – zich vaak terug en raak je geïsoleerd. Deze staat van zijn geniet dan de voorkeur boven het afscheid. Omdat het verlies te veel pijn of onzekerheid oproept. Je ziet het bijvoorbeeld vaak terug in langdurige relaties. De intimiteit is verdwenen. En er is angst om die intimiteit op te zoeken omdat de weg naar afscheid wordt geopend als de intimiteit niet gevonden wordt. Ze zijn geïsoleerd van elkaar. En de stap naar afscheid, verlies en onzekerheid is te angstig. Gevangen in een web van eenzaamheid.
Geen afscheid nemen, kom je ook vaak tegen in een baan. Je zit op een positie, maar het verrijkt je niet meer. Je bent uitgekeken, het is saai of je doet het op routine. Alleen de stap naar een andere baan of positie is lastig. Het brengt onzekerheid mee. Kan ik het wel? Wat gebeurt er als ik het niet leuk vind? Wat als ik het niet kan? Wat gebeurt er als ik word ontslagen? Welke consequenties geeft dat voor mijn privéleven en familie? Het gevolg is dat je op je plek blijft vastzitten. Ja, er is zekerheid en er is comfort, maar er is ook veel gemis.
Als het afscheid lastig is kun je ook een andere beweging maken door in plaats van je vast te bijten je aan te passen. En in het ergste geval ‘fuseer’ je met de ander. Je past jezelf zo sterk aan de ander aan dat je je eigen behoefte en daarmee jezelf verliest. Je emotionele staat van zijn is gekoppeld aan het gedrag van de ander en je eigen behoefte wordt naar de achtergrond weggedrukt om de pijn van een afscheid niet te voelen. Je eigen levensenergie stopt en je past je aan de ander. Het stroomt niet meer. Ook dit zie je zowel op persoonlijk als op zakelijk vlak.
Het gaat hier over timing, initiatief en over de gevolgen van het dreigende of genomen afscheid. Wanneer neem je afscheid? Neem jij het initiatief of doet de ander dat? En wat gebeurt er met jou, met de ander en met je omgeving als je afscheid neemt? Afscheid kan een bewuste, gewenste, verwachte en/of een vrijwillige keuze zijn, maar kan ook onverwacht, onbewust, niet gewenst en/of zelfs gedwongen zijn.
– Tekst ‘Afscheid’ gaat onder het kader verder –
Wanneer neem je afscheid? Ben jij degene die het initieert of wordt dat gedaan door de ander? En als je het dan doet durf je dat met aandacht te doen?
Soms neem je te vroeg afscheid, ga je de intimiteit niet aan, loop je de stappen van de contactcirkel wat gemakkelijk en losjes. En is er geen ruimte of tijd voor een ‘volle’ ontmoeting. Een oppervlakkig contact is het gevolg.
Soms willen we geen afscheid nemen. Jij wilt de ontmoeting, relatie of het contact nog niet de rug toe keren. Je stelt de transitie uit. Je blijft zitten tot je merkt dat het steeds moeilijker wordt om te blijven. Een baan waar de uitdaging langzaam wegvloeit, is een voorbeeld. De omgeving past je steeds minder en als het mindere later het goede te veel gaat overheersen, dan pas neem je afscheid. De tijd duwt je langzaam richting een besluit. En soms lukt dat ook niet. De angst om het vertrouwde los te laten, omdat je niet weet wat komen gaat, zorgt dat je moedeloos blijft hangen in een baan, een relatie of project. Diep van binnen pas je je aan en lijd je in stilte.
Het is schrikken als afscheid gedwongen en plotseling tot je komt. Je voelt een harde klap en met aandacht accepteren en rouwen lukt veelal niet. Je gaat in de weerstand waarbij je de volgende bewegingen kan volgen. Je probeert het oude te behouden en klampt je vast. Het oude is er niet meer, het nieuwe dient zich aan, maar je blijft je nog vasthouden aan het oude. Denk bijvoorbeeld aan die reorganisatie die je niet past en je toch op de oude manier wilt blijven werken. Of dat gedwongen ontslag en het juridische gevecht dat volgt. De andere beweging is dat je jezelf gaat aanpassen aan de behoeftes en wensen van de ander. In veel relaties gebeurt dat bijvoorbeeld. In feite splits je jezelf door je eigen normen, waarden, behoeftes en wensen geweld aan te doen door ze te onderdrukken, weg te duwen of bijvoorbeeld kleiner te maken om vervolgens een fusie of aanpassing met de behoefte van de ander aan te gaan. Alles om de pijn of angst te vermijden. Een kleine aanpassing kan normaal en logisch zijn. Een grote aanpassing daarentegen gaat uiteindelijk problemen opleveren.
Bij afscheid kan een scala aan lastige gevoelens tevoorschijn komen. Afscheid heeft namelijk een directe verbinding met de prachtigste herinneringen, mooiste resultaten en heerlijkste ervaringen. Weemoed, melancholie en het begin van pijn, gemis, verlies en verdriet, liggen op de loer. En even later dringt een element uit deze waaier van lastige en pijnlijke gevoelens zich onherroepelijk op. En dat zijn juist de gevoelens waar we verre van willen blijven.
Afscheid heeft daardoor ook een lijn met pijn. Als we pijn nu eens verder onderzoeken dan zou je kunnen zeggen dat fysieke pijn een verbinding met gevaar heeft. Pijn is het signaal van ons lichaam en de natuur dat er iets geheeld dient te worden. We zijn ziek of hebben een ongeluk gehad. Wij zijn als mens geprogrammeerd om die pijn uit de weg te gaan omdat pijn associatief gekoppeld is aan verlies. Het verlies van een lichamelijke functie en in het ultieme geval het verlies van ons leven. Geen wonder dat we ervan weg bewegen.
Maar hoe staat het dan met geestelijke pijn? Wat gebeurt er als we afscheid nemen van een baan? Wat gebeurt er als we een periode in ons leven afronden? Wat gebeurt er als er een dreigend gevaar is en je leven op het spel staat (een afscheid van het leven) of je gewond dreigt te raken (afscheid van een bepaalde lichaamsfunctionaliteit)? Wat gebeurt er als we scheiden of iemand verliezen? Het zijn allemaal vragen waarbij we dreigen iets te verliezen. En het zijn allemaal vragen over afscheid die in onze geest spelen.
Afscheid speelt ook altijd op instinctief niveau in een groep. Vanuit ontwikkelingspsychologisch perspectief heb je de drang om onderdeel te zijn van de groep. Jij en ik zijn kuddedieren en zonder de groep kunnen we niet overleven. Het is letterlijk onze natuur en het geeft ons een gevoel van veiligheid en vertrouwen om in verbinding met de ander of de groep te zijn. De groep heeft van nature een connotatie met geborgenheid en zekerheid. We willen bij de groep horen. We hebben dat als mens nodig en onze biologische en fysieke eigenschappen zijn daarop ontwikkeld. En het losmaken of afscheid nemen van de groep levert impliciet onzekerheid, angst en eenzaamheid op. Er ontstaat – dreigende – pijn en gevaar. Wat gaat er gebeuren? Kan ik met die baan nog beter in mijn levensonderhoud voorzien? Levert die nieuwe relatie plezier, veiligheid en vertrouwen op? Is het veilig? Is het vertrouwd? Ontvang ik op een diep niveau geborgenheid?
Mentale pijn kan daarmee ook een verbinding met een – dreigend – verlies hebben. Onder dat verlies zit altijd iets van liefde, genegenheid, zekerheid en geluk. En dat is dan vaak gekoppeld aan iemand, een voorwerp, situatie, baan of een activiteit die buiten ons ligt. En het dreigend missen van die verbinding zorgt voor de mentale pijn. We doen er veel aan om dat uit de weg te gaan.
Als je vanuit dat betoog verder redeneert, begrijp je nu ook waarom er op een negatief oordeel en afwijzing zoveel stress zit. In het verlengde hiervan ligt onder dat oordeel en die afwijzing een gevoel van – een dreigend – afscheid. Word ik nog wel geaccepteerd? Mag ik er zijn? Ook hier ligt het gevoel van veiligheid, vertrouwen, geborgenheid en verbinding met de groep en de ander onder.
Jij hebt als mens – en als zoogdier – drie grote hoofdstrategieën voor de omgang met – een dreigend – afscheid en de daarbij behorende pijn ontwikkeld. Als deze bovenstaande vragen spelen en ze hebben werkelijk betekenis voor jou, dan begin je automatisch sneller te ademen en gaat je hart sneller kloppen. Het automatische signaal van ons lichaam dat er gevaar of pijn dreigt. Het lichaam maakt zich op om te gaan vechten of vluchten door meer zuurstof naar ons lichaam te sturen. En als dat niet werkt of lukt dan verstijft het lichaam. Het ledigt het lichaam – van angst in je broek doen – om zo het lichaam zo weinig mogelijk energie te laten gebruiken en in actie te komen als het wel kan. In de volgende les ga je in detail naar deze strategieën kijken.
Omdat we dat gevoel van afscheid, de stress en de spanning zo goed kennen, willen we dat de ander vaak niet aandoen. We blijven te lang in een relatie of we vinden het lastig om iemand te ontslaan. Weet dat met het niet afscheid nemen je iemand ook de kans om iets nieuws te beginnen en te leren ontneemt. En ja, daar is pijn en rouw aan verbonden die vaak op de boodschapper wordt geprojecteerd. Maar vaak levert het met de veerkracht die mensen hebben iets prachtigs op. Vaak worden de mooiste dingen geleerd en geboren in crises. Het is goed om dat in ogenschouw te nemen als je voor zo’n beslissing staat.
Afscheid nemen is zoals je hierboven kunt lezen een kunstvorm die – als je het goed leert – je veel geeft. Met aandacht en zekere verwondering jezelf losmaken van de ander, een baan, een doel of een project is lastig. Het roept een gevoel van weemoed op en in heftige situaties een gevoel van verlies, pijn en gemis. En zoals je las willen we daarvan wegblijven en dat doen we door te vechten, te vluchten of te verstijven. En juist in met aandacht afscheid nemen, rouwen en zingeving wordt de basis van een nieuwe ‘volle’ ontmoeting geboren.
Veel mensen gaan van afscheid nemen – als we naar de contactcirkel kijken – direct naar contact. Ze vergeten daarmee te rouwen en betekenis te geven aan de relatie, ontmoeting, situatie of activiteit. In een volgend contact zal onherroepelijk het niet genomen of niet verwerkte afscheid een rol spelen. Op de meest onverwachte momenten zal een toekomstige relatie, baan of relatie worden verstoord. Het lerend vermogen van de vorige ontmoeting, relatie of transitie is daarmee gering. Men vliegt van het ene naar het andere en het gevolg is dat je vaak in precies dezelfde situatie terechtkomt. Je ziet het bijvoorbeeld bij mensen die in elke baan na een bepaalde periode in conflict komen met de omgeving, van baan verwisselen, om vervolgens het patroon weer te herhalen. Kijken naar het patroon en jouw rol daarin is de weg uit deze cirkel.
Hoe meer contact, hechting en intimiteit er is geweest, hoe moeilijker het is om afscheid te nemen. De ontmoeting en relatie heeft ons wezenlijk geraakt en het is nu tijd om te beseffen dat het over is. Dat is pijnlijk. Een mooie manier om met afscheid om te gaan, is hierbij een ritueel te gebruiken. Het heeft een vast patroon, er wordt met aandacht in woorden, symbolen en daden met het verlies omgegaan, het verwijst naar de essentie van wat verloren gaat en je kan het in je eentje of met meerdere mensen doen. Het helpt je om bewust afscheid te nemen. Bij grote groepen werkt dat goed doordat mensen vanuit hun perspectief, in gezamenlijkheid, met behulp van een algemeen ritueel of patroon in hun eigen gemis of besef worden geraakt. Je wordt daardoor dieper geraakt. De Nationale Herdenking is daarvan een bekend voorbeeld.
Je hebt gezien dat met aandacht afscheid nemen een kunst is en verdomd lastig kan zijn, omdat het een directe verbinding heeft met onze meest intieme gevoelens. Die gevoelens de juiste aandacht geven, vergt moed, kracht en rust. En ja, dat gaan we vaak om die reden uit de weg. En juist daarin ligt de grootste uitdaging. De pijn, het gemis en verlies vol aankijken. Dat hoef je niet alleen te doen. Het is fijn om daarbij vrienden, familie, collega’s of lotgenoten te hebben. Mensen die je helpen de last te dragen. En ik geloof dat als je heel stil wordt, als je goed luistert dan wéét je waar je naartoe wilt gaan. Dan brengt je verbeelding je vanzelf naar je volgende stap. De stap die jou het meest dient. Durf jij stil te zijn, te wachten, aandachtig te voelen en dan die volgende stap te nemen?
There’s a part of the human being that
knows what’s going on,
knows where to place itself,
at the centre of the pattern,
knows exactly what to say,
to exactly the right person,
at exactly the right time in their life,
that’s poetry.
Tekst David Whyte (Engels dichter, schrijver en spreker).
Als patronen zich herhalen, maar niet in dezelfde vorm. Als kleine veranderingen in deze maatschappij voor een enorme impact kunnen zorgen. En als de wereld daarmee van ingewikkeld naar complex gaat. Hoe adapteren wij dan? Dat is een van de grote vragen van deze tijd. En daar hoort bewust afscheid nemen, rouwen en zingeving bij. Als we dit goed onder de knie hebben, zijn we flexibel en adaptief. En kunnen we ons steeds weer opnieuw verhouden tot de sterk en snel veranderende wereld.
Afscheid, rouwen en zingeving is daarmee een activiteit van persoonlijk leiderschap dat je zeer goed wilt beheersen. Stilstaan bij de oude organisatie voordat je reorganiseert, met aandacht en liefde afscheid nemen van een collega die vertrekt, vieren van een project dat is afgerond, een oud werkproces eren voordat het nieuwe wordt gestart en die liefde of vriendschap bedanken voor een mooie tijd. Tijd en aandacht voor wat geweest is om vervolgens te verbeelden en het nieuwe op te pakken is een adagium dat meer gevolgd zou moeten worden. Het zorgt ervoor dat je op een krachtige, vrije en rustige manier steeds je eigen behoeften kunt volgen. Het betekent ook dat – als je dit goed kunt – je anderen kunt helpen bij het of om te transformeren. Je bent of wordt dan een krachtige leider in transities.
Veranderen en transformeren zou je als synoniemen kunnen zien. Het duidt in beide gevallen aan dat er iets anders ontstaat. Maar er is een subtiel verschil tussen de twee woorden. Waar je bij verandering je meer zou kunnen focussen op het resultaat, zou je bij transformeren meer de focus op het proces kunnen leggen. Het laat zich het best illustreren door twee voorbeelden waarbij je gelijk ziet waarom reorganisaties en fusies zo vaak mislukken.
Stel een bedrijf wil reorganiseren. Zij willen bijvoorbeeld een matrixorganisatie omvormen naar een lijnorganisatie. Of de directie wil van productgericht naar behoeftegericht werken. Afhankelijk van de leiding, de marktomstandigheden en de medewerkers is de organisatie bezig om de optimale manier te vinden om de behoefte van de klant te vervullen, de meeste winst te maken of de meeste betekenis te realiseren.
De verandering van de ene organisatievorm naar de andere organisatievorm gaat meestal niet zonder weerstand. De medewerkers zijn gewend om volgens vaste patronen en processen te werken. Een nieuwe vorm zorgt ervoor dat de verhoudingen veranderen en dat levert vaak onzekerheid op. Een deel van de mensen zal de noodzaak van de wijziging ook niet zien. Kortom, de onzekerheid roept iets van spanning en angst op en er ontstaat weerstand.
Weerstand in deze is een goed teken. Je bent ergens op een grens gekomen. Achter deze grens en voorbij de weerstand ligt datgene wat zo gevoelig ligt. De weerstand verbergt het. Aandacht aan de weerstand geven, geeft toegang tot het gevoelige dat erachter ligt. Aandacht geven aan dat gevoelige maakt dat mensen het nieuwe kunnen omarmen. Je voelt het al. Hier dient met aandacht afscheid van de oude organisatie te worden genomen. n dat is juist hetgeen waar in het bedrijfsleven veelal onvoldoende aandacht aan wordt besteed. Het gaat niet om veranderen, maar om transformeren van het oude naar het nieuwe. En daar is aandacht, rust en tijd voor nodig.
Het gevaar bestaat dat mensen geen afscheid nemen, onvoldoende rouwen en onvoldoende betekenis vinden in wat is geweest. Het gevolg is meestal dat mensen in hun nieuwe functie de oude situatie meenemen. Hierdoor komt de nieuwe werkwijze of organisatie onvoldoende van de grond.
Bij een fusie is dat nog lastiger. Twee afzonderlijke entiteiten met vaak verschillende processen, culturen, normen, waarden en visies willen een nieuw bedrijf vormen. In beide gevallen dient er afscheid te worden genomen van het oude bedrijf om vervolgens op te gaan in iets nieuws. Een dergelijke transformatie is bijzonder lastig. Dat blijkt ook wel uit de cijfers. Vaak mislukt het. Of een van de partijen domineert de andere partij.
Een verandering in de werkwijze doorvoeren helpt door te focussen op het proces en niet op het resultaat. Hoe neem je het management en medewerkers mee? Hoe neem je afscheid van het oude? Wat hebben we te leren om het nieuwe te omarmen? Hoe ga ik met de onzekerheid en de daarbij behorende angst om. In het focussen op het proces en dat met aandacht doen, ontstaat vaak een resultaat waarbij positieve elementen tevoorschijn komen waarmee vooraf geen rekening is gehouden.
